De toespraak van Henny Vlemmix-Pals op de Z&S-reünie, 29 september 2007

Zon & Schild een maatschappij in de maatschappij

Op 26 april 1929 wordt vergunning verleend voor het bouwen van een gesticht voor 123 mannen en 123 vrouwen. De verschillende gebouwen worden in 1930 /31 geplaatst.

Als op 28 mei de officiële opening plaats vindt door koningin- moeder Emma dan staat er het hoofdgebouw, de paviljoenen Dennenrust en Berkenrode, de centrale keuken,de woning van de geneesheer- directeur , de tuinmanswoning en het lijkenhuisje.

Op 1 juni komen de eerste patiënten. Het beleid is dat er gebouwd zal worden naar behoefte.

De toeloop van patiënten is zo groot dat in 1932 Hebron en het Recreatiegebouw worden gerealiseerd. In 1933 wordt het Klassepaviljoen in gebruik genomen en komen er meerdere woningen op het terrein bij o.a. voor de rentmeester,de stoffeerder-matrassenmaker en de geestelijk verzorger. De groei gaat door, zo zijn er in 1934 481 patiënten en worden nog meer paviljoenen gebouwd : Schuurman Stekhoven en Bergopwaarts. In 1938 volgen dan Larikshof en Cederhorst en als sluitstuk Heidezicht in 1940 een tbc sanatorium voor 30 ’niet klasse’ patiënten.

In de dertiger jaren wordt de arbeidstherapie als belangrijk behandeling gezien. Er ontstaan allerlei ploegen die op het terrein opereren: een wagen-kruiwagen-hark en spitploeg.

Tevens de borstelmakerij, touwknoperij, tabaksstripperij. Vrouwelijke patiënten zorgen voor het verstellen, vouwen,strijken en mangelen van de was.

Buiten de inrichting wordt ook hulp geboden in de vorm van gezinsverpleging. Hieronder wordt verstaan: ik citeer tekst van dr Bruyn augustus 1937: De wettelijke geregelde verpleging in een vreemd of een verwant gezin, onder behoorlijk psychiatrisch toezicht.

De diaconie ondersteunt dit initiatief, echter de burgemeesters van de plaatsen (Hoevelaken voor vrouwen en Barneveld voor mannen) zijn tegen deze ontwikkeling.

Ook het verplicht plaatsen van patiënten bij gezinnen op het terrein wordt niet met enthousiasme ontvangen. Waarschijnlijk zijn er onder u mensen die dit zich kunnen herinneren?

Zon Schild werd een dorp met als bewoners patiënten en personeel met hun kinderen. Naast de geneesheer directeur , de rentmeester, de geestelijk verzorger,psychiaters,de hoofden van diensten woonden verpleegkundigen boven de paviljoenen.

Er was een kapel voor geestelijk voedsel , de Recreatie voor de ontspanning, het Economiegebouw voor voeding en diensten en het Hoofdgebouw voor de economische en beleidszaken.

Al in 1931 wordt er een personeelsvereniging opgericht ONI Ontspanning na Inspanning, er worden ontspanningsavonden en bazaars georganiseerd ,traktaties en lectuur voor de patiënten aangeschaft. De leiding van de vereniging ligt in handen van de geestelijk verzorger. Na de oorlog ontwikkelde zowel het kerkelijk leven als het verenigingsleven zich sterk.

In de kapel werd er gedoopt ,getrouwd en begraven,vele jaren met kerst stond er een grote boom .In de grote zaal van het recreatiegebouw werd jaarlijks een kerstspel opgevoerd door de kinderen van de zondagschool, zij kregen dan een boek van de uitgeverij Callenbach,

Van de schrijvers WG van der Hulst, Cor Bruijn of Nel Verschoor ( weet iemand nog titels?)

Die zondagsschool werd in 1946 geleid door Ate Nauta (zoon van de eerste predikant) en Chris Poot ( dochter van het hoofd van de technische dienst) en in 1947 door juffrouw van Boeijen.

Er was de voetbalclub (de zomeravondcompetitie), de wandelclub SSS (Sport Staalt Spieren, de vierdaagse Nijmegen), de toneelvereniging (met jaarlijks de uitvoering in de recreatie), de muziekvereniging Crescendo. Er werd zowel in de recreatie als op de paviljoenen gespeeld. Wie uit de zaal was deelnemer?

Soms werd een club zowel door personeel als patiënten bezocht soms was dit gescheiden, achterliggende visie is mij niet bekend. Ik denk dat men streefde naar integratie maar niet met alles.In later jaren werd door enkele van u de huisomroep Radio Instuif nieuw leven ingeblazen, dit mocht echter alleen nadat toe was gezegd dat er geen wilde muziek gedraaid zou worden.

De geneesheer directeur had jarenlang grote invloed op de uitvoering van de behandeling van de patiënten. Bruijn, du Boeuff en Jacobs volgden de mondiale ontwikkelingen en stuurden de hulpverleners binnen het instituut hierop aan. De latere Raden van Bestuur hadden veel minder invloed en gaven meer ruimte aan de individuele ideeën van de hulpverleners.

In de loop der jaren verandert de visie op de behandeling van psychiatrische patiënten. In de jaren dertig had men nog nauwelijks de beschikking over medicatie en bestond de behandeling voornamelijk uit het bieden van structuur ,veiligheid en rust.

Dit gebeurde o.a. door badtherapie,insulinetherapie en vooral door patiënten een leefomgeving te bieden buiten de maatschappij. Voor de oorlog bestonden de activiteiten alleen in arbeidsmatige vorm. In de jaren vijftig /zestig werd hiernaast ontwikkeld de bezigheidstherapie de creatieve, beeldende, bewegingsmuziek en drama therapie.

Op het terrein werden hiervoor gebouwen geplaatst denk aan de Halte, Klodderkeet, Mobile,

Actio etc

Later ontwikkelt zich een visie waarbij meer naar het individu gekeken werd en mede door de nieuwe medicatie is genezing deels mogelijk,vaak wel met een blijvende handicap.

Eind zeventiger jaren ontstaat binnen de psychiatrische behandeling een stroming die rehabilitatie wordt genoemd.

Onder rehabilitatie verstaat men o.a. dat de patiënt weer zeggingsschap over zijn eigen leven krijgt en meerdere rollen gaat vervullen als burger. Denk aan de patiënt als huurder , buurman, inkoper, vader, werknemer etc De woonomgeving speelt hierbij en belangrijke rol.

De kamers op de zolders van de paviljoenen werden geschikt gemaakt voor bewoning van de patiënten, dienstwoningen werden omgebouwd voor groepen patiënten. Tegelijkertijd wordt een personeelsflat gebouwd. Dit betekent voor het terrein van Zon & Schild een grote verschuiving en zien we dat steeds meer inwonende gezinnen verdwijnen. Een van de eerste woningen die door patiënten wordt bewoond is het huis waar voorheen dokter van Rooijen en later Ruud Arends woonde.

Bij navraag werd mij verteld dat momenteel nog 17 woningen bewoond worden door personeel o.a. aan het broederlaantje (ook wel Lange Jammer genoemd),het maagdenlaantje en drie woningen achter de kapel.

Als u de platte grond bekijkt dan ziet u veel veranderingen . Er zijn veel gebouwen van vroeger verdwenen: De muziektent, therapiegebouwen Halte/ Klodderkeet/Actio, het witte huisje,Bergopwaarts het oude Cederhorst, etc

Het moet voor u, zeker voor de reünisten die lang niet op het terrein zijn geweest, een wat dubbel gevoel geven als u straks over het terrein een wandeling maakt. Er zal veel verdwenen zijn, maar hopelijk zal er nog genoeg aanwezig zijn om u even terug te brengen in de sfeer van hoe het was.

Ik wil besluiten met u een plezierige en gezellige dag toe te wensen.